به گزارش عصرتبریز، این بنای تاریخی ایلخانی شاهکار معماری شیوه آذری از ۴۰ زلزله مخرب تبریز نیز سربلند بیرون آمده است هر چند اکنون فقط گوشه ای از طاقهای آجری آن باقی مانده است.
ارگ تبریز بزرگترین بنا و سازه همه اعصار تاریخ جهان اسلام و بلندترین طاق آجری جهان است.
تالار بی نظیر ارگ نیز که همتای آن فقط در سن پترزبورگ روسیه قرار داشت در میان بُهت و ناباوری نسل پدران مان تلّی از خاک شد و تاریخ برای همیشه آنرا فراموش کرد..!
تبریز را با صفات و عناوین بسیاری ستوده اند ، یکی از زیبا ترین و برازندترین آن ها «قوجامان تبریز» یعنی تبریز پیر و خردمند است.
کلمه قوجامان بار تجربه و تاریخ دارد و آن چه را که بر او افزوده و به حالش رسانده به سه هجا باز میگوید، تبریز کجاست؟ تبریز چگونه زیسته؟ تبریز چه کرده و اکنون حال و روزگارش چگونه می گذرد؟
شهری که روزگاری مرکز یکی از امپراتوری های بزرگ جهان ( خوارزمشاهیان، سلجوقی، ایلخانی، آق قویونلو، صفویه و.. ) بوده. شهری که بارها پایتخت ایران بوده و زمانی بس دراز دارالسلطنه ایران. شهری که تجدد و مدرنیته برای بار نخست در آن جای گرفته و از آن پس به سراسر ایران و بعد ها به سوی شرق فلات ایران گسترش یافته . و این سخن گزافی نیست ، زیرا که نخستین انقلاب دموکراتیک در ایران و تمام شرق در این دیار متولد شد.
و اکنون چه رفته بر ارک استوار تبریز آن که چنین دل را به درد می نشاند تا قرن ها بعد از مولانا، مفتون امینی بگوید که:
ساربانا بار مگشا ز اشتران !
دیگر اینجا نیست کوی دلبران !
شهر تبریز است شهر بادها !
شهر سرد خشم ها فریاد ها !
ارک بزرگ هنوز هم با وجود این ناشناخته باقی مانده و بعنوان دژ اصلی امپراتوری ایلخانی اسرارهای بسیاری مثل عبور تونلهای زیر زمینی تبریز به سمت مرکز شهر باستانی تبریز و به شمال بسمت ربع رشیدی بزرگترین شهر دانشگاهی باستانی جهان و نیز شنب غازان بزرگترین شهر سلطنتی و علمی ایران باستان در تبریز و دیگر نقاط پیوند میدهد اما همچنان میراث فرهنگی و دیگران سکوت کرده و اقدامی برای احیای آن نمیکنند که جای سوال و تاسف دارد.
بهرحال ما در این مطلب به سالن تئاتر ارگ اشاره داریم و امیدواریم این بنا که آینه زخم های قوجامان تبریز است دوباره احیا و زیبا شود.
مشخصات تالار ارک تبریز:
نام بومی ساختمان سالن شیر و خورشید
نام متناوب ساختمان تئاتر ارگ تبریز
نوع ساختمان تماشاخانه
سبک معماری تماشاخانه سن پترزبورگ
سیستم سازه آجری
محل ساخت باغ مسجدارگ علیشاه
کشور ایران ، تبریز
تاریخ شروع ساخت ۱۲۹۹
تاریخ پایان ساخت ۱۳۰۶ خورشیدی
تاریخ افتتاح ۱۳۰۶
تاریخ نوسازی ۱۳۲۵
تاریخ تخریب ۱۳۵۹
تعداد طبقه: دو طبقه
ارگ تبریز؛ معرفی+راه های دسترسیمعمار معماران روسی
ساخت این بنا با الهام از تماشاخانه سن پترزبورگ و بکمک مهندسان و معماران روسی انجام گرفت. ساختمان آن در سال ۱۳۰۶ خورشیدی تکمیل و در شهریور همان سال افتتاح گردید. سالن در ابعاد ۳۰ متر در ۱۰ متر و دارای دوطبقه ایوان هرکدام با ۱۶ لژ شش نفره بود وحدود ۸۰۰ نفر گنجایش داشت. دورتادور طبقات و سقف و راهرو ورودی دارای گچ‌بری های کم نظیر بود و بدلیل رعایت اصول صداشناسی، نیازی به استفاده از وسائل تقویت صوتی نبود.
سالن تئاتر تبریز در دوره فرقه دموکرات آذربایجان تعمیر و مرمت اساسی شد. جایگاه مخصوص گروه نوازندگان تعبیه شد و تعمیرات فضا سازی انجام و پرده و چلچراغ ها تعویض گردید و در هشتم فروردین ۱۳۲۵ مجدداً توسط جعفر پیشه‌وری افتتاح شد. این بنای تاریخی در سال ۱۳۵۹ تخریب گردید.
شاردن
تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است… مسجد علیشاه تقریباً بالتمام مخروبه و منهدم شده‌است. قسمت‌های سفلی که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و منارهٔ آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کردهاند. هنگام ورود از ایوان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می‌شود، همین مناره‌است. چهارصد سال می‌شود که این مسجد را خواجه علیشاه بنا کرده‌است. مشارٌ‌الیه صدراعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز بود و در همان‌جا نیز به خاک سپرده شده بوده‌است. هنوز هم مقبرهٔ وی در یک منار مخروبهٔ عظیمی که به نام او، منار «غازان خان» نامیده می‌شود، مشهود است.
ارگ علیشاه | اثری به جا مانده از تاریخ بیرحم تبریز – ایران تراول
احداث سالن ارگ تبریز از طرف فرمانده وقت در آذربایجان پایه گذاری شد و باوجود طولانی شدن زمان ساخت، سرانجام در ۱۳۰۶ش. آماده بهره برداری و در شهریور ماه همان سال افتتاح گردید. در همین زمان، گروههای جدید هنری در تبریز تاسیس شد و نویسندگان وهنرمندان زیادی در آن شروع به کار کردند. یکی از این گروهها هیتا نمایش بود که پس از مدتی دست از فعالیت کشید.
سالن تئاتر تبریز بعلت داشتن گچبریهای کم نظیر و لژهای مخصوص با گنجایش ۷۰۰ نفر تماشاگر در در ایران آن زمان، بی همتا بود. معماری تالار به گونه ای بود که نیاز به سیستم صوتی نداشت و نفرات نشسته در ردیف اول و آخر، صدا را بوضوح و یکنواخت می شنیدند.عکس قدیمی از ارک تبریز | کافه تاریخپیدایش سینماها، فقدان هنر پیشه زن و اجباری بودن زبان فارسی در تئاتر باعث رکود تئاتر و نمایش گردید. این وقفه با اشغال کشور توسط قوای متفقین در شهریور ۱۳۲۰ و سقوط نظام استبدادی برطرف شد و تئاتر تبریز پس از رفع موانع و محدودیت های زبانی، مجددا تجدید حیات نمود و انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی سابق با دعوت از هنرمندان آذربایجان به تبریز سعی در پر رونق سازی این هنر نمود؛ اجرای نمایشنامه های بزرگ و کنسرت از طرف آنان باعث شد هنر تئاتر و موسیقی در تبریز بین سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ به اوج شکوفایی برسد و برای اول بار در تبریز ارکستر ۶۰ نفری بوجود آید.
پس از سقوط دموکراتها و با ایجاد محدودیتها و ممانعتهای رژیم سابق در ۱۳۲۶، هنر تئاتر به انحطاط رفت و کنسرت آذربایجان به گروه کوچک رادیو محدود گردید و سالن ارک تبریز تبدیل به انبار نگهداری ملزومات شد.
تالار ارک یا تئاتر شیر و خورشید تبریز، یادگار دوران پرفروغ نمایش تبریز، اواخر حکومت قاجاریه، در بخشی از زمینهای محوطه ارک علیشاهی، که در پی اقدامات شهرسازی سالهای پس از دهه ۱۳۰۰ جهت احداث خیابانهای عریض اتومبیلرو و تغییر ساختار شهری، به باغ و گردشگاه عمومی تبدیل شده بود، همزمان با احداث مراکز خدماتی و تفریحیای مانند بیمارستان، دبیرستان، کتابخانه احداث گردید.
با وجود آنکه تالار ارک تبریز با اقدامات سپهبد امیر احمدی بوسیله معماران روس به سبک تماشاخانه های سنپطرزبورگ طراحی و ساخته شده بود اما به یقین میتوان این ساختمان آجری را از نقاط عطف و قابل تحسین معماری دوره قاجار در تبریز قلمداد نمود.
از نمایشنامه های معروف آن زمان که در تبریز به وسیلهء هنرمندان تئاتر این شهر اجرا شد می توان به این نمایشنامه ها اشاره کرد: بزن بزن در سه پرده از عبدالرحیم بیگ حقوردیف، اولی لر(مردگان) نوشتهئ محمد قلی زاده، زمان کیشی بیر قیز آلیر( آقای زمان با دختری ازدواج می کند) نوشتهء سلطان اسدالله خان طلعت، مجلس شعرا یا « محبوب خیالی» نوشتهء امید عمو رجب بچه شده اقتباس از مولیر، او اولماسون( اون نباشه، این باشه) یا مشدی عباد نوشتهء ئوزیر حاجی بیگ، آخرین یادگارنادر شاه نوشتهء سعید نفیسی، رستاخیز سلاطین ایران نوشتهء میرزاده عشقی، جعفر خان از فرنگ آمده از حسن مقدم، عبرت عالم نوشتهء نامق کمال، شیخ صنعان نوشتهء حسن جاوید، ترجمهء یوسف ضیاء سطوت و نمایشنامه های کمدی موزیکال اصلی و کرم، لیلی و مجنون، یوسف و زلیخا، تازه داماد و غیره. شایان توجه اینکه نمایشنامهء عبرت عالم را هنرپیشهء معروف این دوران خانم مرضیه کارگردانی کرده بود و این از نظر تحولات تئاتر ایران نقطه عطفی به شمار می رفت که زنی هنرمند برای اواین بار رژیسوری پیسی را برعهده گرفته است.ارگ تبریز کجاست | عکس + آدرس و هر آنچه پیش از رفتن باید بدانیددر زمان بعد از ورود ارتش سرخ روسها در سالن شیر و خورشید سرخ تعمیرات اساسی صورت می گیرد- از جمله برای ارکستر در جلوی صحنه محلی تعبیه می کنند، قسمتهائی که به صورت مستطیل بود و از لحاظ آکوستیک مشکلاتی داشت، به صورت نیم دایره طراحی و رنگ آمیزی می شود و…..
طی مدت تعمیرات، هنرمندان در سالن خانه فرهنگ شوروی مستقر در باغ گلستان تبریز و همچنین در تئاتر آرامیان فعالیت می کردند- تا اینکه سالن شیر و خورشید سرخ مجدداً در هشتم فروردین ۱۳۲۵ از سوی رهبر فرقه دمکرات افتتاح می شود.
اولین نمایشنامه هایی که اجرا شدند عبارت از : آنامین کتابی نوشتهء محمد جلیل قلی زاده، سویل و اقتای ائل اوغلی هر دو نوشتهء جغفر جبارلی، آرشین مال آلان، مشدی عباد نوشتهء ئوزیر حاجی بیگ، جان جور صمد نوشتهء مولیر، در برادر نوشتهء لرمونتوف، نادری نوشتهء شیروان زاده و….
این برنامه ها با پوستر و اعلان در روزنامهء آذربایجان به اطلاع عموم می رسد. در این دوره نیز گروه تئاتر دولتی مسافرتهای مختلفی به شهرها و حتی بعضی از روستاهای آذربایجان می کند و در طول یک ماه و نیم سفر، هفتاد نمایش و کنسرت اجرا می شود.
این دوره نیز درتاریخ نمایش آذربایجان و بخصوص تبریز فصل درخشانی است، اما یک نکته را نباید فراموش کرد و آن اینکه در اوضاع آن زمان وضعیت سیاسی آذربایجان، ایران و منطقه و جهان حالت ویژه ای داشت و اغلب این فعالیتها و حرکتها اهداف سیاسی خاصی را تعقیب می کرد. البته پرداختن به وجوه سیاسی، ما را از هدف اصلی نگارش تاریخ تئاتر آذربایجان، تا حدودی دور می کند، اما اشاره به آن و شناخت وضعیت اجتماعی و سیاسی آن زمان ضرورت دارد.
در سال ۱۳۵۴ مرکز تئاتر تبریز به مدت ده روز میزبان جشنوارهء تئاتر و موسیقی در تبریز بود که گروههایی از شهرهای خرم آباد، رشت، همدان و سنندج در آن شرکت داشتند.»
نمایشنامه های گلی در دهان داشت، پرواز بندان، بام ها و زیر بامها، آی بی کلاه و آی با کلاه، عمو زنجیر باف، نقابداران آب، گرگها، بازی آدمها و … در فاصلهء سالهای ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵ به روی صحنه رفت.
دکتر جنتی عطائی در کتاب بنیاد نمایش در ایران در این باره چنین آورده است:
« اولین نمایشنامه هایی که به تقلید اروپائیان نوشته شد و فعلاً در دست می باشد، یکی آثار نمایشنامه نویس معروف آذربایجانی، فتحعلی آخوند زاده است که به وسیلهء میرزا جعفر قراچه داغی به فارسی ترجمه شده است و دیگری آثار میرزا ملکم خان می باشد که قسمتی از این نمایشنامه ها در سال ۱۳۲۶ ق ، در روزنامهء اتحاد تبریز چاپ شده است، ملی مجموعه کامل آنها فقط در سال ۱۳۴۰ در برلین انتشار یافت، در سال ۱۲۹۱ ق مجموعه آثار نمایشی آخوند زاده که شامل پنج نمایشنامه می شد، توسط میرزا جعفر قراچه داغی به چاپ می رسد.»
در جلد دوم کتاب گزیده اسناد نمایش در ایران در خصوص احداث این بنا آمده است:
در “طرف شرق این محوطه “باغ ملی ارک” سن تئاتر جدیدی بنا نموده اند که در ایران به این خوبی هنوز یک سن تاسیس نشده است. تنها میتوان سن مسجد سلیمان را که انگلیسیها جدیدا بنا کردهاند را استثنا کنیم زیرا آن یکی با سنهای اروپا ابدا تفاوتی ندارد. بنای سن تئاتر به همت هیئت شیر و خورشید سرخ و امیر لشکر به پایان رسیده و مشتمل بر دو طبقه است که هر کدام از آنها دارای ۱۶ لژ شش نفری است.”
این تئاتر با گنجایش سالن ۸۰۰ نفر (طول سالن ۳۰ متر و عرض آن ۱۰ متر بود) یادآور نمایشهایی چون آی با کلاه و آی بیکلاه (مرحوم غلامحسین ساعدی) میباشد.
تالار ارک تبریز شب شنبه ۱۸ شهریور سال ۱۳۰۶ با اجرای نمایش طبیب اجباری افتتاح و در سال ۱۳۵۹ تخریب گردید.
گزارش: محمد امین خوش نیت
