بافت‌های ناکارآمد شهری تبریز مشتمل بر ۲ بافت فرسوده و حاشیه‌نشین است زندگی ۵۰ درصد جمعیت تبریز در این بافت‌ها خلی نگران کننده است.
عصرتبریز: بافت‌های ناکارآمد شهری تبریز مشتمل بر ۲ بافت فرسوده و حاشیه‌نشین است زندگی ۵۰ درصد جمعیت تبریز در این بافت‌ها خلی نگران کننده است.
بر اساس آخرین گزارش و آمار منتشر شده، در حال حاضر ۱۸ میلیون نفر معادل یک سوم جمعیت ایران در وضعیت بدمسکنی قرار دارند، که از این تعداد جمعیت ۱۱ میلیون نفر در حاشیه شهرها و ۷ میلیون نفر نیز در میان شهرها و در شرایط بد مسکن زندگی می‌کنند؛ که از این تعداد بیش از ۴۰۰ هزار نفر در شهر تبریز و ۴۰۰ هزار نفر نیز در بافت فرسوده در شهر اولین‌ها روزگار سپری می‌کنند.
اما در سال‌های گذشته وقتی حرفی از سکونتگاههای غیررسمی و حاشیه‌نشینی در سطح کشور به میان می‌آمد، این شهر تهران بود، که بیشتر از هر کلانشهر دیگری، توجه و ذهن هر شهروند ایرانی را به خود جلب می‌کرد، ولی این روزها دیگر شهرهای بزرگ کشورمان از جمله مشهد، تبریز، اصفهان، زاهدان، اردبیل، سنندج، همدان، کرج و … نیز جزو شهرهایی شده‌اند، که هر روز بهتر از دیروز بر تعداد حاشیهنشینان این شهرها افزوده می‌شود.
تبریز ۲۰۱۸؛ چگونه با حاشیه‌نشینانش همسفره می‌شود
افزون بر این، شهر تبریز یکی از شهرهای بزرگ ایران است، که تعداد زیاد حاشیه‌نشین‌هایش همیشه بر سر زبان‌ها بوده؛ به طوریکه در حال حاضر در نزدیک ۲۰ منطقه از این شهر؛ از جمله انتهای محله‌های چون منبع، سیلاب، یوسف‌آباد، خلیل‌آباد، داداش‌آباد، کشتارگاه، عباسی، مارالان، حافظ، طالقانی، حجتی، کجوار، قره‌باغی، لاله، آخماقیه و … شهروندان این مناطق با داشتن حداقل‌های امکانات رفاهی و خدماتی برای داشتن یک زندگی سالم و ساده روزگار می‌گذرانند.
حال با این مقدمه می‌خواهیم در این گزارش و تحلیل به مسئله حاشیه‌نشینی شهر تبریز بپردازیم، که چرا این شهر با این همه سابقه درخشان و به خصوص با قدمت کهن و تمدنی غنی به علت واقع شدن در مسیر جاده ابریشم (ایپک یولو)، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان، مهد سرمایه‌گذاری و تجارت داخلی و بین‌المللی، دروازه تجارت ایران، قطب صنعت خودروسازی و قطعه‌سازی ایران، کسب مقام اول در بخش جذب سرمایه‌گذاری خصوصی، انتخاب زیباترین و مدرن‌ترین شهر ایران، انتخاب بهترین شهر برای زندگی، امن‌ترین و پاک‌ترین شهر، خواهرخواندگی با چندین شهر کشورهای خارجی، نخستین پایتخت تشیع در جهان اسلام، شهر بدون گدا، وجود نویسندگان و شعرای مشهور جهانی، آب و هوای خوب، آثار تاریخی و گردشگری فراوان، صنایع‌دستی و …؛ باز هم ۵۰ درصد شهروندان شهر تبریز در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند.
حاشیه‌ای بر زندگی نزدیک نیم میلیون حاشیه‌نشین در تبریز
از این رو، در این مطلب و گزارش ضمن بررسی پدیده حاشیه نشینی در کلانشهر تبریز که این امر در حال حاضر و در آینده هم موجب ایجاد مشکلات متعددی از جمله آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی را در جامعه بوجود خواهد آورد و در راس این مشکلات نیز موجب ایجاد چهره و جلوه‌های زشت در کنار و حاشیه‌های شهر خواهد شد، در ادامه مبحث به چرایی و چگونگی انتخاب شهر تبریز، به عنوان شهر نمونه گردشگری کشورهای اسلامی در ۲۰۱۸؛ با وجود زندگی ۵۰ درصد شهروندان این شهر در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین می‌پردازیم، و در واقع سئوال اصلی ما با طرح این موضوع از سوی مسئولان و متولیان این حوزه این است، که آیا با وجود این معضل بزرگ اجتماعی و شهری(بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین)، می‌توان به انتخاب تبریز در سال ۲۰۱۸؛ به عنوان شهر نمونه گردشگری کشورهای اسلامی امیدوار شد.
از سوی دیگر، حال این پرسش مطرح می‌شود که تبریز، شهر اولین‌ها چگونه می‌خواهد، خود را به عنوان «جهان شهر و شهر نمونه گردشگری اسلامی» و در نهایت «شهر جهانی» در حوزه‌های مختلف مطرح سازد. آیا زیرساخت‌های لازم شهری، زیبایی و جذابیت در سیمای شهر و در این میان بسترهای لازم رشد و توسعه در بخش‌های اقتصادی، فرهنگی، امکانات زیربنایی و ارتباطات برای شهر اولین‌ها فراهم شده و یا باید منتظر این زیرساخت‌ها شد.
حاشیه‌نشینی؛ وصله ناجور تبریز ۲۰۱۸
هنوز سئوالات بی‌شماری در این خصوص مطرح بوده و هست و اینکه آیا تبریز؛ همچنان شهر اولین‌ها در بین شهرهای کشورمان در زمینه‌های مختلف پیشتاز است؟! و دیگر اینکه مدیران و مسئولان شهری شهر اولین‌ها، با وجود برخی مشکلات در حوزه شهری و اجتماعی در این شهر در آینده نزدیک چه نسخه‌ای را برای انتخاب مجدد این شهر به عنوان شهر نمونه گردشگری جهان اسلام، بهترین، سالم‌ترین و بهداشتی‌ترین شهر ایران پیچیدند؟ و به عبارت دیگر آیا شهر تبریز، همچنان زیباترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر ایران است؟ و پرسش آخر اینکه، شهر تبریز با این همه ظرفیتی که از آن نام برده می‌شود، آیا مستحق زندگی۵۰ درصد شهروندان شهر تبریز در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین است؟!
همسفره حاشیهنشینان نیازمند تبریز شویم/ حاشیه نشینی؛ زندگی در محدوده خط قرمزها
با این حال؛ مدیرکل راه و شهرسازی آذربایجان‌شرقی در این ارتباط از وجود ۹ هزار و ۳۶۰ هزار بافت فرسوده و حاشیه‌نشین با جمعیت یک میلیون و ۵۰۹ هزار نفر در استان خبر می‌دهد و می‌افزاید: «۵۰ درصد جمعیت تبریز در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند».
توحید اخلاقی، با تاکید بر اینکه «سهم تبریز از سکونتگاههای غیررسمی ۲ هزار هکتار معادل ۶۵ درصد مساحت حاشیه‌نشین‌های استان را شامل می‌شود که ۴۰۰ هزار نفر جمعیت در آن ساکن بوده و ۷۳ جمعیت سکونتگاههای غیررسمی استان در تبریز ساکن هستند»؛ می‌گوید: «۱۳ درصد مساحت بافت‌های فرسوده کشور و ۸ درصد جمعیت ساکن در بافت‌های فرسوده کشور در آذربایجان‌شرقی قرار دارند».
شهردار تبریز، هم با بیان اینکه «از مجموع ۶۰ هزار واحد مسکونی واقع در مناطق حاشیه‌نشین تبریز، بالغ بر نیمی از آنها به شدت در معرض خطرند»، می‌افزاید« حرکت‌های عمرانی شهرداری تبریز در احیای بافت فرسوده، رفع حاشیه‌نشینی و ایجاد زیرساخت‌های جدید شهری، بی‌شک در مقاوم‌سازی شهر در برابر حوادث طبیعی من جمله زلزله موثر خواهد بود».
طرح تبریز ۲۰۱۸؛ برای حاشیه‌نشینانش چیست؟!
صادق نجفی، می‌گوید:« زلزله در کمین شهر تبریز است و این در حالی است، که در ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار بافت فرسوده شهر تبریز وضعیت خوبی نداریم و وضعیت شهر تبریز در هنگام زلزله وحشتناک خواهد بود و امدادرسانی با مشکل مواجه می‌شود».
معاون عمرانی استاندار آذربایجان شرقی نیز با اشاره به انتخاب تبریز به عنوان شهر نمونه گردشگری جهان اسلام در سال ۲۰۱۸، می گوید:« باید تبریز را برای میزبانی از یک میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر خارجی درآن مقطع آماده کنیم».
محمدصادق پورمهدی، حاشیه نشینی در تبریز را یکی چالش های مهم این کلانشهر بیان می کند و یادآور می شود:« در طول دو سال گذشته و در راستای بهبود وضعیت مناطق حاشیه نشین کارهای خوبی در زمینه مسیر گشایی دراین مناطق آغاز شده است، که با به سرانجام رسیدن آنها کاهش معضلات حاشیه نشینی در شهر را شاهد خواهیم بود».
همسفره شدن تبریز ۲۰۱۸ با حاشیه‌نشینانش
حسن استوار آذر، مدیرکل امور اجتماعی استانداری آذربایجان‌شرقی هم با بیان این که تبریز و هشت شهر دیگر استان با معضل حاشیه‌نشینی درگیر هستند، می‌گوید:« ۵۳۰ هزار نفر در سکونتگاههای غیررسمی استان زندگی می‌کنند، که بیش از ۴۰۰ هزار نفر آنها در تبریز ساکن هستند».
رحیم شهرتی‌فر، فرماندار شهرستان تبریز نیز با تاکید بر اینکه در حال حاضر بیش از ۴۰۰ هزار نفر در تبریز در بافت حاشیه شهر زندگی می کنند، که اگر در روستاها و شهرها از نیازهای اولیه برخوردار بودند، هیچگاه به فکر مهاجرت به شهر ها یا انتقال به حاشیه شهر نمی افتادند، می‌افزاید: «اگر ساکنین روستاها و بخش حاشیه‌نشین شهرها از موهبت‌ها و نیازهای اولیه برخوردار بودند مهاجرت به شهرها اتفاق نمی‌افتاد و ما الان شاهد حاشیه‌نشینی در کشور نبودیم».
غریبانه‌بخوان، حاشیه‌های غریبانه بر متن زندگی حاشیه‌نشین‌های تبریز را
احتشام حاجی پور، رئیس شورای اسلامی آذربایجان‌شرقی نیز با تاکید بر اینکه مناطق حاشیه‌نشین تبریز از هر لحاظ در محرومیت به سر می‌برند، می‌افزاید:« امر توسعه حاشیه‌نشینی در اطراف تبریز به ۵۰ سال گذشته بر می‌گردد که در حال حاضر نیز پیشگیری از ساخت و ساز حاشیه تبریز و تملک مناطق حاشیه‌نشینی شهر توسط شهرداری آغاز شده است».
ایرج شهین باهر، رئیس کمیسیون توسعه و عمران شورای اسلامی شهر تبریز هم در این ارتباط بر این باور است: «حاشیه‌نشینی در محدوده شهری تبریز متوقف شده اما با این حال، ارزان بودن زمین و نبود محدودیت‌های قانونی در روستاهای الحاقی شهر موجب شده، حاشیه‌نشینی به این روستاها انتقال یابد».
رفتار تبریز ۲۰۱۸؛ با حاشیه‌نشینانش
با این حساب از تحلیل و دیدگاه مسئولان، متولیان این امر و کارشناسان حوزه مسائل شهری در این زمینه می‌توان به این نتیجه رسید که در چند دهه اخیر، تعداد حاشیهنشینان کشور و در این میان شهر تبریز چندین برابر شده‌اند و بدتر از همه اینکه پدیده حاشیه‌نشینی نیز مدام درحال افزایش است.
به هر حال، نگرانی از وضعیت حاشیه‌نشینی در کشور در حالی است، که پیش از این نیز یکی از دست اندرکاران این حوزه اعلام کرده در کشور ۵۰ هزار هکتار سکونتگاه غیررسمی با ۲۰ میلیون نفر جمعیت وجود دارد و با این حجم، حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ معضل آینده کشور است.
از سوی دیگر در حالی که به نوعی همه مسئولان، مدیران، دست‌اندرکاران این امر و به خصوص کارشناسان حوزه مسائل شهری و اجتماعی، معتقدند که حاشیه‌نشینی یک معضل اجتماعی و شهری برای کلانشهرها است.
در ادامه گزارش به سراغ جمعی از شهروندان ساکن در محله‌های حاشیه‌نشین تبریز رفته‌ایم تا اینکه میزان رضایت و نظر آنان را در این ارتباط جویا شویم.
حاشیه‌نشین‌های تبریز؛ از حال روزگار خویش می‌گویند
یوسفی، ساکن محله سیلاب شهر تبریز در گفت‌و‌گو با گزارش‌گر فارس می‌گوید: زندگی در این محله‌ها واقعا سخت است، مسئولان نیز کمتر به این مناطق سر می‌زنند تا اینکه بدانند، شهروندان این محله‌ها با چه مشکلاتی رفاهی و خدماتی روبه‌رو هستند.
دادگر، یکی دیگر از شهروندان محله خلیل‌آباد، در گفت‌و‌گو با خبرنگار فارس؛ بی‌توجهی مسئولان و برخی دستگاه‌ها به وضعیت بهداشت، مسکن، بیکاری و امنیت را از جمله چالش‌های عمده حاشیهنشینان بیان می‌کند و می‌افزاید: شهروندان ساکن در این محله‌ها با کمترین تسهیلات روزگار سپری می‌کنند و حتی در بعضی از مواقع، این خانواده‌ها از داشتن حداقل امکانات برای زندگی در فقر و محرومیت به سر می‌برند.
تبریز، گهواره حاشیه‌نشین‌های دیروز، امروز و فردا
در مجموع، با نگاهی تحلیلی می‌توان دریافت، که پدیده حاشیه‌نشینی پدیده‌ای شهری است، که با توجه به انقلاب صنعتی و به تبع آن رشد شهرها در جهان شکل می‌گیرد و آغاز این پدیده در ایران نیز تقریباً به دهه ۴۰ و خصوصاً پس از اصلاحات ارضی بازمی‌گردد.
در کنار موارد بیان شده، امروز دیگر بر همگان روشن شده است، که شهر اولین‌ها، در گذشته و حال در بسیاری عرصه‌ها، از جمله در جلوگیری و پیشگیری از معضلات و آسیب‌های اجتماعی و شهری در خط مقدم سایر شهرهای ایران بوده و هست، که در این زمینه می‌توان به پدیده تکدی‌گری و گدایی، و در سال‌های اخیر نیز پیشتازی این استان؛ در مبارزه با معتادهای کارتن‌خواب و متجاهر اشاره کرد، به طوریکه امروزه مردم سایر استان‌های کشورمان و به ویژه سایر کشورهای دوست منطقه شهر تبریز را به نام «شهر بدون گدا» و به عنوان اولین شهر موفق در مبارزه با تکدی‌گری و معتادان متجاهر می‌شناسند.
حاشیه‌نشین‌های تبریز؛ دلواپس چی نباشند!
در واقع، به پشتوانه همین پشتکار، همت، غیرت و سخت‌گیری خاص مردم و به ویژه مسئولان این منطقه در خصوص حل معضلات و آسیب‌های اجتماعی و شهری است، که این بار تبریز؛ یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، بزرگ‌ترین شهر منطقه شمال‌غرب و مرکز استان آذربایجان‌شرقی می‌خواهد، خود را در سال ۲۰۱۸؛ به عنوان «جهان شهر و شهر نمونه گردشگری اسلامی» و در نهایت «شهر جهانی» در حوزه‌های مختلف در ایران و جهان مطرح سازد.
بنابراین، با این ویژگی‌ها و ظرفیت‌هایی که امروز در تبریز، شهر اولین‌ها بوده و هست، به طور یقین مشخص می‌شود، تحقق آرمان« شهر تبریز به عنوان زیباترین و توسعه یافته‌ترین شهر ایران اسلامی» دور از دسترس هم نباشد.
نگارنده از موسی کاظم زاده
