به گزارش عصرتبریز، قمر طالبی: در ایران امروز، مصرف تنها برای رفع نیاز نیست؛ خودروهای لوکس، خانه‌های گران‌قیمت، مراسم‌های پرزرق‌وبرق و حضور در کافه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، همه به ابزاری برای نمایش موقعیت اجتماعی و رقابت فرهنگی تبدیل شده‌اند. جامعه‌شناسان این پدیده را نمونه‌ای از «فرهنگ مصرفی نمادین» می‌دانند که هویت و روابط اجتماعی را شکل می‌دهد.
ساعت ۹ شب است و خیابان ولیعصر تبریز پر رفت‌وآمدتر از همیشه. جلوی تالاری تازه‌ساز، ماشین‌های خارجی در یک ردیف پارک شده‌اند؛ از پورشه گرفته تا لندکروزر. مهمان‌ها با لباس‌های شیک و چشمگیر وارد می‌شوند. خانم‌ها لباس‌هایی پوشیده‌اند که به نظر می‌رسد کار دست طراحان حرفه‌ای باشد و آقایان کت‌وشلوارهایشان را با دقت انتخاب کرده‌اند. تقریباً همه موبایل به دست هستند؛ فیلم می‌گیرند و در همان لحظه در استوری‌هایشان منتشر می‌کنند. به‌نظر می‌رسد برای خیلی‌ها، مهم‌تر از خود جشن، همین دیده‌شدن و ثبت لحظه‌هاست.
این صحنه، نمونه‌ای روشن از فرهنگ مصرفی در ایران امروز است؛ فرهنگی که در آن مصرف فراتر از رفع نیازهای واقعی می‌رود و به ابزاری برای نمایش موقعیت اجتماعی تبدیل می‌شود.
فرهنگ مصرفی یعنی چه؟
وقتی از فرهنگ مصرفی صحبت می‌کنیم، منظور صرفاً خرید و استفاده از کالا برای رفع نیازهای روزمره نیست. مصرف آرام‌آرام به یک «زبان اجتماعی» تبدیل شده است؛ زبانی بی‌کلام که افراد از طریق آن می‌خواهند جایگاه، سلیقه و حتی طبقه اجتماعی خود را به دیگران نشان دهند. در این فضا، هر چیزی معنای نمادین پیدا می‌کند: گوشی موبایل، خودرو، محله‌ای که در آن زندگی می‌کنیم یا حتی کافه‌ای که برای وقت‌گذرانی انتخاب می‌کنیم.
این فرهنگ مصرفی، پیوند نزدیکی با نمایش و دیده شدن دارد. در واقع، هر کالایی که خریداری می‌شود، هر رستورانی که انتخاب می‌شود و هر جایی که برای گذران وقت انتخاب می‌شود، به بخشی از یک روایت اجتماعی و نمادین تبدیل می‌شود. این روایت نه تنها موقعیت اقتصادی فرد را نشان می‌دهد، بلکه نوعی «اعتبار اجتماعی» برای او به همراه دارد.
برای بررسی بهتر این موضوع با علی اصغری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، گفت‌وگو کردیم. او در این باره می‌گوید: «نگاه نمادین در زندگی روزمره ایرانیان به شکل‌های متنوعی بروز می‌یابد. در ایران امروز، مراسمی مانند عروسی، تولد یا حتی مهمانی‌های کوچک، صرفاً رویدادهای خانوادگی نیستند؛ بلکه به صحنه‌ای برای دیده‌شدن و قضاوت اجتماعی تبدیل شده‌اند. بسیاری از خانواده‌ها حتی در صورت نداشتن توان مالی کافی، تلاش می‌کنند مراسمی مجلل و پرزرق‌وبرق برگزار کنند تا موقعیت و جایگاه خود را در جمع نشان دهند. درواقع، مصرف در اینجا از کارکرد واقعی خود فراتر رفته و جنبه‌ای نمادین پیدا می‌کند.»
به گفته او، در این مراسم‌ها اغلب انتخاب رنگ، نوع غذا، طراحی تالار و حتی نحوه ورود مهمان‌ها، ابزاری برای نمایش طبقه و سلیقه فرد است. نکته مهم این است که مراسم‌های پرخرج، صرفاً به معنای لذت شخصی یا خانوادگی نیستند؛ بلکه بخشی از یک رقابت اجتماعی و نمادین هستند.
خانه و مسکن لوکس؛ نماد موقعیت اجتماعی
اصغری درباره نقش خانه و مسکن لوکس توضیح می‌دهد: «در شهرهای بزرگ، داشتن آپارتمانی در محله‌های خاص یا برج‌های بلند، بیش از یک سرپناه ساده اهمیت دارد. حتی اگر فضای داخلی خانه ساده باشد، همین که آدرس یا نمای ساختمان متمایز باشد، به فرد احساس موقعیت اجتماعی بالاتری می‌دهد.
خانه و محله‌ای که افراد در آن زندگی می‌کنند، اغلب به‌عنوان شاخصی از طبقه اجتماعی و سطح درآمد تلقی می‌شود. در بسیاری از موارد، آپارتمان‌های لوکس و برج‌های خاص، نه تنها محل زندگی، بلکه نمادی از ثروت و موفقیت اجتماعی هستند. این مسأله نشان می‌دهد که مصرف در حوزه مسکن هم صرفاً برای رفع نیاز فیزیکی نیست، بلکه نوعی سرمایه اجتماعی و فرهنگی محسوب می‌شود.»
خودروهای خارجی؛ ابزار تمایز
اصغری معتقد است: «ماشین‌های لوکس و خارجی دیگر فقط وسیله رفت‌وآمد نیستند. افراد حاضرند مبالغ زیادی برای خرید خودرو هزینه کنند تا تمایز اجتماعی خود را نشان دهند، حتی اگر بخش زیادی از جامعه در تأمین نیازهای روزمره با مشکل مواجه باشند.
خودروهای لوکس، به ویژه برندهای مشهور خارجی، در ایران به نمادی از موفقیت و جایگاه اجتماعی تبدیل شده‌اند. در واقع، داشتن یک خودرو گران‌قیمت نه تنها بیانگر توان مالی است، بلکه نشانه‌ای از سبک زندگی، سلیقه و تمایز اجتماعی فرد نیز محسوب می‌شود.»
کافه‌نشینی و سبک زندگی شهری؛ عکس، تجربه و نمایش
اصغری درباره کافه‌ها و رستوران‌های مدرن توضیح می‌دهد: «این مکان‌ها به فضایی برای تجربه اجتماعی و نمایش سبک زندگی تبدیل شده‌اند. بخش مهمی از حضور جوانان در این مکان‌ها، ثبت عکس و به اشتراک گذاشتن آن در شبکه‌های اجتماعی است. به این ترتیب، لذت از تجربه خوردن غذا و نوشیدنی با نمایش آن در فضای مجازی گره خورده است.
آری کافه‌ها، رستوران‌های مدرن و فضاهای شهری مشابه، نه تنها محل گذران وقت و تفریح هستند، بلکه به میدان نمایش اجتماعی تبدیل شده‌اند. حضور در این مکان‌ها و ثبت لحظه‌ها، بخشی از فرآیند هویتی جوانان است و به آنها اجازه می‌دهد سبک زندگی خود را به دیگران نشان دهند.»
فضای مجازی؛ ویترین زندگی لاکچری
اصغری در ادامه می‌گوید: «اینستاگرام و دیگر پلتفرم‌های مجازی امروز به ویترین اصلی زندگی مصرفی تبدیل شده‌اند. افراد بهترین و پرزرق‌وبرق‌ترین نسخه از زندگی خود را نشان می‌دهند، حتی اگر واقعیت کمی متفاوت باشد. این روند باعث شده رقابت برای دیده‌شدن و نمایش بیشتر، شدت بیشتری پیدا کند.
فضای مجازی به فضایی تبدیل شده که در آن هر فرد می‌تواند نسخه‌ای ایده‌آل از زندگی خود ارائه دهد. تصاویر خودرو، خانه، لباس و سفرهای لوکس، همه به نوعی روایت مصرفی و نمادین هستند. این روند، رقابت اجتماعی را تشدید می‌کند و افراد را در چرخه‌ای مداوم از مقایسه و نمایش نگه می‌دارد.»
ریشه‌ها و پیامدهای فرهنگ مصرفی
او درباره ریشه‌های این پدیده توضیح می‌دهد: «فرهنگ مصرفی در ایران نتیجه ترکیب چند عامل است: فشار رسانه‌ها، حضور پررنگ شبکه‌های اجتماعی، تبلیغات تجمل‌گرایانه و البته شرایط اقتصادی و اجتماعی. وقتی شکاف طبقاتی افزایش پیدا می‌کند و عده‌ای ثروت خود را به رخ می‌کشند، گروه‌های دیگر برای اینکه از قافله عقب نمانند، وارد چرخه رقابت مصرفی می‌شوند حتی اگر توان مالی نداشته باشند.»
اصغری ادامه می‌دهد: «مصرف‌گرایی در ایران نه‌تنها یک رفتار اقتصادی، بلکه یک پدیده هویتی است. جوانان امروز برای تعریف کردن خودشان به دیگران، از کالاها و سبک زندگی مصرفی استفاده می‌کنند. مشکل اینجاست که این روند سرمایه اجتماعی را کاهش می‌دهد و افراد را به مقایسه دائمی و نارضایتی از زندگی سوق می‌دهد.»
او درباره پیامدهای این روند هشدار می‌دهد: «ما با یک نوع نمایش طبقاتی خطرناک مواجهیم. کسانی که توان مصرف ندارند، احساس محرومیت و طردشدگی می‌کنند؛ و کسانی که دارند، دائماً در حال نمایش بیشتر هستند. این دور باطل می‌تواند به بی‌اعتمادی، افزایش افسردگی و حتی رشد بزهکاری منجر شود.»
اصغری در پایان می‌گوید: «جامعه ما نیاز دارد دوباره ارزش‌هایی مثل همبستگی و سادگی را پررنگ کند. اگر تنها ملاک منزلت، نمایش مصرف باشد، جامعه بیشتر به سمت رقابت فردی و فاصله گرفتن از هم حرکت می‌کند.»
از سخنان این جامعه‌شناس چنین برمی‌آید که فرهنگ مصرفی در ایران امروز ترکیبی از اقتصاد، هویت و نمایش اجتماعی است. مصرف دیگر صرفاً برای رفع نیازهای روزمره نیست، بلکه به ابزاری برای نشان دادن موقعیت اجتماعی، سلیقه و سبک زندگی تبدیل شده است. مراسم‌ها، خانه‌ها، خودروها، فضاهای شهری و شبکه‌های اجتماعی همگی معنایی نمادین یافته و به بخشی از رقابت اجتماعی و فرهنگی بدل شده‌اند.
در نهایت، این روند نه تنها سبک زندگی افراد را شکل می‌دهد، بلکه روابط اجتماعی، هویت و سرمایه اجتماعی جامعه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. با افزایش آگاهی و نقد این فرهنگ، می‌توان مسیر مصرف را از رقابت نمادین به سمت استفاده معقول و متوازن از منابع هدایت کرد.
- خبرنگار: قمر طالبی
