عصر: در قرن گذشته بیش از ۱۸۰ هزار نفر ایرانی در اثر زلزله‌هایی که ایران را تحت تأثیر قرار داده‌اند درگذشته‌اند. با توجه به تمرکز بیش‌از حد جمعیت در نواحی شهری اگر کار جدی و مؤثری برای کاهش تخریب پذیری شهرها انجام نشود، متأسفانه باید انتظار وضعیت بدتری را نیز داشت.
مقدمه
در قرن گذشته بیش از ۱۸۰ هزار نفر ایرانی در اثر زلزله‌هایی که ایران را تحت تأثیر قرار داده‌اند درگذشته‌اند. با توجه به تمرکز بیش‌از حد جمعیت در نواحی شهری اگر کار جدی و مؤثری برای کاهش تخریب پذیری شهرها انجام نشود، متأسفانه باید انتظار وضعیت بدتری را نیز داشت. محل استقرار سکونتگاه‌ها و سایر تأسیساتی که توسط انسان ایجاد می‌شوند کاملاً تحت تأثیر عوامل محیطی به‌ویژه زمین‌ریخت‌شناسی و زمین‌شناسی منطقه است.
شمال غرب ایران منطقه‌ای لرزه‌خیز است که بین دو کمربند گسلی قفقاز در شمال و کوه‌های زاگرس در جنوب قرار گرفته است. بخشی از گسل امتدادلغز آناتولی وارد ایران شده و در شمال غرب ایران ادامه یافته است. این گسل امتدادلغز ممتد نبوده و شاخه‌های فرعی آن در شمال غرب ایران گسترش دارند. شاخه‌ای از این گسل‌ها به نام گسل شمال تبریز از نظر فعالیت لرزه‌ای در دو قرن اخیر تقریباً غیرفعال بوده است ولی در گذشته زلزله‌های تاریخی زیادی تحت تأثیر این گسل در منطقه تبریز اتفاق افتاده است. سابقه مخرب‌ترین زلزله در این منطقه به سال ۱۱۰۰ هجری شمسی بازمی‌گردد. مطالعه داده‌های تاریخی نمایانگر ۲۳۷ سال سکون یا شکاف لرزه‌ای از یک جنبش نیرومند (با بزرگای بیش از ۷ در مقیاس ریشتر) در منطقه است.
گسل‌ها
آذربایجان شرقی از نظر مرزهای زمین ساختی، در میان چهار گسل اصلی قرار گرفته است. این چهار مرز شامل گسل ارس در شمال، گسل تبریز در باختر و سامانه گسلی تالش و آستارا در مرز خاوری و همچنین خطواره مغناطیسی خاورمیانه در مرز جنوب خاوری هستند. گسل اصلی تبریز به طول تقریبی ۱۰۰ کیلومتر محتمل‌ترین گسل استان به لحاظ فعال شدن است. وقوع زمین‌لرزه ناشی از این گسل علاوه بر خسارات جانی و مالی مستقیم ناشی از لرزش‌ها، با توجه به فاصله اندک گسل از سد شهید مدنی تبریز بر روی رودخانه آجی پای- مهم‌ترین جریان سطحی منطقه- ممکن است منجر به شکست این سد و بروز سیل در محدوده اطراف شود [۱].
شکل ۱: نقشه گسل های ناحیه شمال غربی ایران
زمین‌لرزه‌ها
در ساعت ۱۶:۵۳، ۲۱ مردادماه ۱۳۹۱ زلزله‌ای با بزرگای ۲/۶ ریشتر شهرستان اهر و ۱۱ دقیقه پس‌ازآن زلزله دیگری با بزرگای ۱/۶ ریشتر شهرستان ورزقان در شمال شرق تبریز در عمق کم ۱۰ کیلومتری رخ داد که باعث خسارت مالی و جانی زیادی در شهرستان‌های اهر و ورزقان و هریس و به‌ویژه روستاهای تابعه این شهرستان‌ها گردید. بیشترین تلفات در شهرستان ورزقان و روستاهای گورده، دینو و به‌ویژه روستای باجه باج رخ دادند. این زلزله در شهرهای تبریز، مرند، اردبیل، بوکان، آستارا، خوی، سلماس، شبستر و چندین شهر دیگر احساس شد. مطالعه لرزه‌خیزی منطقه نشان داده که در زلزله‌های دوگانه ورزقان اسنادی از زلزله‌های تاریخی قوی دیده نمی‌شود و عمده فعالیت‌های تاریخی منطقه مرتبط با فعالیت گسل شمال تبریز است. در این مورد، مسبب زلزله‌ها فعال شدن قطعات غربی گسل جنوب اهر تشخیص داده شده است.
از مهم‌ترین زلزله‌های تاریخی تحت تأثیر حرکت گسل امتدادلغز تبریز می‌توان به زلزله سال‌های ۲۳۷، ۴۲۱، ۶۲۱، ۶۸۳، ۸۲۹، ۱۰۲۱، ۱۰۹۶، ۱۱۰۰، ۱۱۵۹ و ۱۱۶۵ اشاره نمود. در این میان زلزله‌های مخرب سال‌های ۶۲۱ (۳/۷ ریشتر)، سال ۱۱۰۰ (۳/۷ ریشتر) و ۱۱۵۹ (۴/۷ ریشتر) به سبب بزرگی از اهمیت بیشتری برخوردارند.
شهرستان میانه با قرار گرفتن در قسمت جنوب شرقی استان آذربایجان شرقی بین دو رشته‌کوه بزگوش و قافلانکوه و در جوار گسل‌هایی چون گسل شمال تبریز، گسل بزگوش، گسل زنجان، گسل تالش- آستارا و … حائز اهمیت است. طبق مطالعات اصغری ماهی‌آبادی و علی بیت الهی در سال ۱۳۹۴ [۲]، وقوع زلزله احتمالی در این منطقه سبب تخریب ۸۷ درصد از ساختمان‌های بنایی، ۱۵ درصد از ساختمان‌های بتنی و ۱۷ درصد از ساختمان‌های فلزی شهرستان شده و با ۵۰۰۰ نفر کشته و مجروح به یکی از زلزله‌های مخرب تاریخی بدل شود.
جمع‌بندی
یکی از راه‌کارهای کاهش خطرپذیری گستره تبریز آن است از که فعالیت‌های ساخت و در ساز حریم گسل شمال تبریز و به‌طورکلی فعالیت‌های انسانی در راستای تحریک گسل اجتناب شود. متأسفانه با رشد جمعیت و گسترش فضایی منطقه به‌ویژه ازدیاد جمعیت بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشینی و همچنین ساخت‌وسازهای بی‌رویه و ناامن در حریم گسل، مجموعاً آسیب‌پذیری، تلفات جانی، مخاطرات ثانویه و خسارت‌های مالی بیشتری در گستره تبریز در اثر جنبش احتمالی گسل ارزیابی می‌شود. گسل شمال تبریز در حال حاضر در سکون لرزه‌ای است، انباشت انرژی با توجه به سابقه لرزه‌خیزی تاریخی و فعالیت‌های خرد لرزه‌خیزی سال‌های اخیر آن می‌تواند حکایت از سناریوی زلزله با بزرگای بین ۷ تا ۵/۷ را در راستای گسل مزبور و گستره تبریز داشته باشد.
منابع:
[۱] م. بشیری, “برنامه ریزی کاهش خطر شریان های حیاتی در مقابل سیل ناشی از شکست سد شهید مدنی تبریز در صورت وقوع زلزله در اثر فعال شدن گسل اصلی تبریز,” vol. 1. 2013.
[۲] ح. اصغری ماهی آبادی and ع. بیت اللهی, “ارزیابی آسیب پذیری لرزه ای شهرستان میانه واقع در استان آذربایجان شرقی,” vol. 1, 2015.
به قلم: دکتر امیر ساعدی داریان
اشاره: دکتر امیر ساعدی داریان متولد ۶۱، دارنده ۵ مدال طلا، نقره و برنز از المپیادهای جهانی عمران، دارنده مدالهای طلا، نقره و برنز از ادوار مختلف مسابقات جهانی، فوق دکتری مهندسی عمران – سازه- مهار آتش سوزی زلزله و انفجارهای تروریستی بر ساختمان، دکتری سازه دانشگاه خواجه نصیر طوسی با معدل ۱۹/۸۳، برگزیده برتر بنیاد ملی نخبگان کشور، برگزیده برتر باشگاه پژوهشگران جوان کشور، دارنده بیش از ۱۰۰ مقاله ISI در معتبرترین مجلات و کنفرانس های بین المللی، عضو کمیته بررسی حادثه پلاسکو، عضو انجمن بتن آمریکا، عضو انجمن مهندسی زلزله ایران، عضو مرکز ملی مقاوم سازی ایران، عضو انجمن سازه های فولادی ایران، صاحب امتیاز و مدیرمسوول انتشارات مهندسین داریان، مولف بیش از ۱۵ کتاب در حوزه مدیریت بحران شهری و عمران، عضو انجمن مهندسان راه و ساختمان ایران، مشاور همکار در پروژه برج میلاد و بررسی اثر باد و زلزله بر سازه برج میلاد، مشاورعالی پروژه مقاوم سازی شریانهای حیاتی در تهران (مقاوم سازی پلها)، مشاور بخش پدافند غیر عامل مرکز تحقیقات نیروی دریایی سپاه، بررس اثر اتش سوزی بر اتصالات سازه های نفتی در مرکز تحقیقات شرکت نفت، او هم اکنون عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی است و به فعالیت خود ادامه می دهد.
