تبریز در محاصره «رومی‌ها»/جامه رومی بر تن بناهای شهر

عصرتبریز – سعید خسروشاهی: این طرح‌ها و مخصوصا آنچه که به غلط امروزه با عنوان دهن پرکن «نمای رومی» بر نازک‌کاری نمای بیرونی بناهای در دست ساخت چنبره انداخته است، شاید در نگاه اول فریبنده و خوشایند باشد، اما واقعیت این است که این پدیده ناهمگون با هویت ایرانی – اسلامی ما چونان آفتی بوده که در بوستان معماری این دیار افتاده است.

بروز این وضعیت سبب شده که شهرسازی تبریز از نظر بصری نیز با یکنواختی خسته‌کننده‌ای مواجه شود؛ این در حالی است که صرف ۱۰ دقیقه زمان برای پیاده‌روی در حد فاصل میدان ساعت تا چهار راه شریعتی و مشاهده جداره‌هایی که هنوز نمونه‌هایی از معماری اصیل بومی را به یادگار دارند، نه تنها خستگی از تن انسان می‌زداید، بلکه دقت و تامل در تنوع طرح‌های به کار رفته در طرح‌های ساختمانی و نماهای آنها، اصالت هنر معماری فرهیختگان این دیدار را به نمایش می‌گذارد.

برای بررسی جزئیات این چالش مبتلا به شهرسازی در تبریز که دامنه آن هر روز وسعت بیشتری پیداد می‌کند، پای صحبت تنی چند از صاحب‌نظران و کارشناسان این حوزه نشسته‌ایم؛

برای صیانت از بافت تاریخی می‌کوشیم

جبارعلی ذاکری، معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌شرقی و رئیس سابق دانشگاه علم و صنعت ایران با تایید گسترش طرح‌های وارداتی و نماهای نامانوس در شهرسازی تبریز و ابراز تاسف از بروز این وضعیت در این باره می‌گوید: فعالیت‌های جدی از طرف مردم و میراث فرهنگی در جهت توسعه بافت تاریخی شهر به وقوع می‌پیوندد که احیای بافت تاریخی با سبک معماری اسلامی و سنتی، شکل گیری تعداد قابل توجهی از فعالیت‌های حوزه گردشگری از جمله فعالیت‌ها است.

ذاکری معتقد است معماری و بافت جدید خصوصاً در ساخت و سازهای تازه، از معماری‌های سنتی و ایرانی فاصله بسیاری گرفته؛ معماری تاریخی و سنتی در نقاط مختلف ایران متفاوت است.

وی می‌گوید: معماری تاریخی شهر تبریز با قدمت چند صد ساله، اکنون نیز با همان بافت بر جا مانده و احیا خواهد شد تا به عنوان الگوهای بافت سنتی در شهر ترویج شود.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه اداره میراث فرهنگی و شهرداری تبریز امتیازات خاصی را برای حمایت از رواج این فرهنگ لحاظ کرده است، اضافه می‌کند: هدف شهرداری و اداره میراث فرهنگی، فعالیت بیشتر در حوزه گردشگری است؛ از جمله تبدیل خانه‌های قدیمی به هتل‌ها با اتاق‌های محدود.

معاون امور عمرانی استاندار آذربایجان‌شرقی ادامه می‌دهد: در بافت جدید از جمله شهرک‌ها، توسعه ولیعصر و شهرک اندیشه، قشر جوان از ایده‌ها و فکر نو استفاده می‌کنند و برخی معماران با تلفیقی از معماری سنتی و معماری روز طرح‌هایی ارائه می‌دهند.

رئیس سابق دانشگاه علم و صنعت ایران معتقد است که نمایی به نام نمای رومی نداریم و در این باره توضیح می‌دهد: این روزها تعداد قابل توجهی از الگوها وجود دارد و نام های زیادی در شهر ما شنیده می‌شود که یکی از آنها نمای رومی نامیده می‌شود؛ این نما، الگویی از نمای سنتی یک کشور یا ایران به شمار نمی‌رود و تنها در اصطلاح به کار گرفته می‌شود و به نوعی غلط مصطلح است.

وی می‌افزاید: تنوع نماها در شهر ما بحثی است که شاید دارای جنبه مثبت هم باشد. برای مثال حرم خانه نشان می‌دهد که ما از یک سبک خاصی از مرمت و احیا پیروی می‌کنیم و این‌ها جذابیت بیشتری نسبت به نماهای متنوع امروزی دارد.

چالشی به نام طرح‌های غیر بومی در ساختمان‌سازی

ذاکری در پاسخ به این سوال که طرح‌های غیر بومی از کجا وارد جامعه و زندگی ما شده است، توضیح می‌دهد: تعاملات و ارتباطات در قرن بیست و یکم با سرعت در حال پیشرفت است و این قرن به عنوان قرنی با ارتباطات قوی شناخته می‌شود و هر اطلاعاتی که در سراسر دنیا تولید و طراحی می‌شود قابل دسترس و مشاهده است.

او ضمن تاکید بر اینکه کارفرماهای اصلی توسعه شهر، بخش خصوصی است، می‌گوید: چون مردم می‌توانند خواسته‌های خود را در قالب طراحی یا مهندسی پیاده کنند، بر این اساس از الگوهای مشابه مکان‌های خاص بهره می‌برند؛ چرا که ما محدودیت خاصی به جز در ارتفاع، برای طرح‌های معماری یا نماها نداریم.

این استاد رشته مهندسی عمران تاکید می‌کند که در توسعه شهر، به کارگیری یک سری الزامات برای تغییر نمای ساختمان‌ها ضروری است.

معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌شرقی به نمونه‌های خارجی در این خصوص اشاره می‌کند و می‌گوید: در نماهای تاریخی شهر لندن به راحتی اجازه تغییر نما را نمی‌دهند، در آنجا محدودیت‌های جدی حتی در تغییر اسکلت ساختمان وجود دارد؛ بر این اساس ما نیز در جهت اعمال برخی ضوابط و محدودیت‌ها در جهت احیای بافت‌های تاریخی، دستورالعملی را از طریق اداره میراث به مجلس فرستاده‌ایم که با تصویب آن در جهت حفظ میراث چند ساله شهرمان خصوصاً در محلات قدیمی تصمیم‌های خوبی گرفته خواهد شد.

ذاکری با انتقاد از وارد کردن آسیب به بافت‌های فرسوده ادامه می‌دهد: گرچه بافت‌های قدیمی ما محدودیت ترافیکی دارد و عرض معابر محدود است، اما ما بعضاً در پی تصمیمات اشتباه تحت عنوان تعریض معابر، بافت‌های تاریخی را از بین برده‌ایم؛ گرچه می‌گوییم در بافت‌های تاریخی احداث بنا انجام می‌دهیم اما آن زیبایی گذشته قابل مشاهده نیست. اما چه بهتر است در جهت احیای بافت‌های قدیمی و تاریخی معابر قدیمی را نیز حفظ کنیم چرا که آنها نیز ارزش دیدن و احیا کردن را دارند.

وی در مورد حفظ بناهای گذشته و قدیمی، یک قلعه تاریخی در ایتالیا را مثال می‌زند و می‌گوید: در کشور ایتالیا قلعه‌ای وجود دارد که هم‌اکنون نیز مردم در آن ساکن هستند؛ در آنجا سبکی طراحی کرده‌اند که ۱۰۰ سال پیش شهر قابل تداعی است. در آنجا هیچ گونه تیر برقی مجاز نیست و در هر کجا که آثار تمدن روز نشان داده شده باشد پنهان کرده‌اند برای مثال چراغ‌های آنها آویزی به شکل فانوس است که در بیرون ساختمان‌ها آویزان شده است.

ذاکری بر این امر تاکید دارد که در برخی محلات تبریز باید نمونه‌هایی از آثار قدیمی و تاریخی را حفظ کنیم.

نمای قدیمی واقع در مغازه‌های سنگی – خیابان شریعتی جنوبی تبریز

این کارشناس حوزه عمران در بین توضیحات خود می‌گوید: در یکی از محلات که هر روز از آن عبور می‌کنم چند بافت قدیمی وجود دارد که به ما نشان می‌دهد ۵۰ سال پیش بافت‌ها با چه طراحی بنا شده و این ها حس بسیار خوبی را به انسان انتقال می‌دهد.

ذاکری که به کشورهای زیادی برای کارهای علمی و پژوهشی سفر کرده است، مثال دیگری از اتریش می‌آورد و می‌گوید: در یکی از پیاده‌راه‌های خیابان اتریش کلیسای سوخته معروف به سنت اشتفان در آنجا وجود دارد؛ این کلیسا سه برج دارد که یکی از آنها به اتمام نرسیده است آن برج به عنوان برج جادو شده معروف است چرا که تعدادی معمار به هنگام ساخت آن برج فوت کرده‌اند و به همین علت ساخت آن برج ناقص ماند.

او با بیان اینکه دولت اتریش اجازه ایجاد تغییرات در بافت ساختمان را نمی‌دهد، ادامه می‌دهد: شرکتی معروف در دو طبقه آن کلیسا وجود دارد که میزان ارتفاع هر طبقه آن نزدیک به ۵ متر می‌باشد و علت باقی ماندن آن ساختمان به سبک قدیمی، عدم اجازه تغییر بافت از سوی دولت آن کشور بوده است.

رئیس سابق دانشگاه علم و صنعت ایران توضیح می‌دهد: در برخی شهرها و یا کشورها برخی ضوابط اجازه تغییر بافت‌های قدیمی حتی در احداث ساختمان‌های جدید را نمی‌دهد برای مثال ارتفاع در آنجا یک ارتفاع مشخص به سبک قدیمی است و این ارتفاع فرقی برای ساختمان‌های تازه احداث شده ندارد.

معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌شرقی در پاسخ به این سوال که پیشنهاد شما برای صیانت از باف تاریخی باقیمانده تبریز چیست، می‌گوید: یک دستور العمل جدید در این باره تدین شده است که طبق آن، از طرفی ارتفاع ساختمان‌ها محدود شده و از طرفی دیگر برای ایجاد انگیزه در تجدید بنا و مرمت ساختمان‌ها، تسهیلات ویژه‌ای اختصاص یافته است.

بناهای قدیمی واقع در میدان ساعت به سمت چهارراه شریعتی تبریز

ذاکری یادآور می‌شود: یکی از موارد ایجاد انگیزه برای احیای بافت‌های قدیمی و تاریخی برای افراد موضوع مالی است. بطوریکه افرادی هستند که قصد مرمت و احیای خانه‌های قدیمی خود را دارند اما به علت عدم توان مالی اقدام به این کار نکردند، و ما نیز برای اینکه حجم قابل توجهی از پروژه‌های خود را به آن سمت و سو بکشانیم باید یک سری بسته‌های تشویقی برای مالکین و سازندگان اعمال کنیم. این تصمیم به مدت دو سال است که در برنامه‌های دولت است.

این استاد دانشگاه همچنین خاطرنشان می‌سازد: تبریز جایگاه سوم در خصوص احیا و بازآفرینی شهری در سطح کشور را به خود اختصاص داده است.

ذاکری از اعمال بسته‌های تشویقی توسط شهرداری تبریز می‌گوید و توضیح می‌دهد: در سال ۱۴۰۲، یک سری ضوابط تشویقی اضافه اعمال کرده از جمله اینکه هر کس ۲۰۰۰ متر مربع را در شهر بازسازی کند یک طبقه بالغ بر ۱۰ درصد ساخت و ساز برای او به صورت رایگان لحاظ خواهد شد. شورای شهر تبریز نیز در این خصوص اقدامات خوبی انجام داده است اما فقط این‌ها کافی نیست و باید استقبال عمومی مردم محک زده شود تا بدانیم سرمایه‌گذاری در کدام قسمت داوطلب بیشتری دارد.

وی در پایان بر این نقطه تاکید می‌کند که اولویت ما احیای بافت تاریخی است، در این خصوص اقدامات پیشگیرانه‌ای نیز برای هرگونه خطرات احتمالی پیش بینی کرده‌ایم.

ترویج معماری بومی با الزامی کردن آیین‌نامه‌های سازمان نظام مهندسی

سعید میلانی، استاد معماری دانشگاه آزاد تبریز نیز در این باره می‌گوید: راهکار برون رفت از ساختمان سازی غیر بومی یا همان فرم‌های غیر بومی شهر در کوتاه مدت، پیروی از آئین‌نامه‌های سازمان نظام مهندسی است.

او معتقد است: ایجاد کمیسیون و کمیته‌ای از افراد شایسته و آگاه به فرهنگ و معماری و هنر ایران می‌تواند در کوتاه مدت نقش بسزایی داشته باشد. همچنین راه برد بلند مدت هم فرهنگ‌سازی عمومی در راستای شناخت عموم مردم و آشنایی بیشتر مردم با معماری ایرانی است که باید روی آن سرمایه‌گذاری شود.

میلانی می‌افزاید: معماری ایرانی اسلامی در معماری امروز تبریز جایگاهی ندارد و به نظر بنده باید تئوریسین‌ها این موضوع را تئوره کنند و مفهوم چند صد ساله‌ای که پاسخگوی ساخت و سازهای شهر سازی مدرن نیستند را بروزرسانی نمایند.

استاد دانشگاه آزاد تبریز بر حفظ سنت‌ها در کنار مدرنیته تاکید می‌کند و می‌گوید: وقتی می‌گوییم تئوره کنند منظور این است که هم از لحاظ فرمی و هم از لحاظ عملکردی و با نظر گرفتن یک جامعه اسلامی تئوری‌هایی مطرح کنند که پاسخگوی جامعه مدرن در کنار توجه به نیازهای سنتی اسلامی باشد.

راحت‌طلبی، عامل رواج طرح‌های معماری غیربومی در شهرسازی تبریز

میلانی یکی از عوامل بروز وضعیت فعلی در تبریز را عدم توجه به فرهنگ و معماری ایرانی معرفی می‌کند و توجه به کپی و الگوبرداری صرف از تصاویر و سازه‌های مدرن و ارائه شده را چالشی این حوزه می‌داند.

همچنین وی معتقد است عدم تلاش در راستای بهبود و روشن‌گری فرهنگ ایرانی و از طرفی غلبه فرهنگ دستوری و مشکلات اقتصادی از دیگر عوامل بروز چنین وضعیتی است.

استاد رشته معماری دانشگاه آزاد تبریز درباره بهبود وضعیت معماری تبریز و احیای معماری ایرانی و اسلامی می‌گوید: همفکری و تشکیل کارگروه‌ها و گروه‌های متخصص و آگاه برای مطالعه هر چه بیشتر در این زمینه و اصلاح قوانین و ضوابط شهرسازی و نظام مهندسی و تلاش در راستای افزایش آگاهی و شناخت جامعه از هویت معماری ایرانی می‌تواند به بهبود این وضعیت کمک کند.

چه کار می‌توان کرد؟

میلانی اضافه می‌کند: باید کارهایی فراتر از معماری انجام داد. به طور مثال کارهایی که کشورهای جهان اول و توسعه یافته با ساخت سریال و فیلم‌های قدرتمند تاریخی انجام می‌دهند تا معماری خود را به صورت غیر مستقیم تبلیغ کنند.

این مدرس دانشگاه نقش رسانه را در این زمینه مهم ارزیابی می‌کند و معتقد است: رسانه می‌تواند با تبلیغات و ایجاد فضاهایی برای تلفیق سنت و مدرنیته مردم را برای به سوی معماری ایرانی اسلامی سوق دهد.

وی از عملکرد موفق کشورهای همسایه مثال می‌زند و می‌گوید: کشورهای همسایه نمونه‌های بسیار موفقی دارند که با استفاده از معماران مطرح و دستورالعمل‌ها و خواسته‌های درست کارفرما باعث شده بتوانند معماران را هدایت کنند که فضاهای توریستی ایجاد کنند و در کنار توجه به فرم‌های معماری اسلامی، فضاهای خلاق و جذابی طرح کنند که امکانات عمومی مدرن را فراهم آورند.

جای خالی معماران حرفه‌ای در حوزه شهرسازی تبریز

مهدیه آذری، کارشناس ارشد معماری نیز نبود معماری حرفه‌ای را چالشی برای تبریز می‌داند و می‌گوید: متاسفانه وضعیت معماری تبریز امروزه آشفته است و معماری در ساخت و سازهای شهری تبریز جایگاهی ندارد به طوریکه دانش معماری در ساخت و ساز ها دخالت داده نمی‌شود و صرفا به ظاهرسازی ساختمان‌ها اکتفا می‌شود.

این کارشناس معماری معتقد است تبریز فاقد روش‌های بومی ساخت و ساز است و توضیح می‌دهد: معماری بومی در تبریز تعریف شده نیست و جغرافیای شهر تبریز فاقد مصالح و متریال‌ها و روش‌های ساخت و ساز بومی هست و از طرفی با ارایه مصالحی همچون آجر و سنگ تراورتن سعی به معرفی ساخت و ساز بومی دارند که راهکاری اشتباه است.

ساختمان‌های قدیمی واقع در بازار تربیت

آذری تاکید می‌کند: معماری ایرانی و اسلامی امروزه فاقد جایگاه است و در طرح‌های ارایه شده و ساخت و سازهای کنونی معماری ایرانی و اسلامی هیچ گونه جایگاهی ندارد یکی از دلایل آن به ریشه‌های تاریخی برمی‌گردد.

این مدرس رشته معماری به دلایل بروز شرایط کنونی اشاره می‌کند و می‌گوید: عدم وجود گروهی متخصص و ناظر بر طرح‌های ارائه شده، عدم سواد و تجربه در حوزه معماری، عدم توجه به مفهوم و معنای هویت معماری، وجود قوانین و ضوابط دست و پاگیر از جمله عواملی است که باعث بوجود آمدن وضعیت آشفته معماری شده است.

وی چند راهکار برای استقبال مردم از معماری ایرانی اسلامی ارائه و توضیح می‌دهد: برای اینکه بتوانیم شهروندان را به سمت معماری ایرانی اسلامی سوق دهیم باید از روش‌هایی همچون اصلاح قوانین و ضوابط شهرسازی و معماری، تشکیل کارگروه‌ها و هیئت‌های متخصص برای مطالعات بیشتر در زمینه فرهنگ و هویت معماری ایرانی و فراهم کردن بستر مناسب برای معماران و متخصصین در این زمینه بهره جوییم.

مردم چه می‌گویند

در این میان، پرس‌وجوی خبرنگار «عصرتبریز» برای اطلاع از نظرات شهروندان درباره رواج طرح‌های معماری بیگانه در تبریز، نشان‌دهنده طیف متنوعی از دیدگاه‌هاست؛ در حالی که نسل جوان چندان اهمیتی به بروز این پدیده مذموم حوزه شهرسازی و معماری نمی‌دهند، بزرگسالان و مخصوصا کهنسالان تبریزی از روزهایی می‌گویند که بافت شهری ویژگی‌های هزاران ساله خود را داشت و آنان، به گفته خودشان، خاطرات شیرین بسیاری از زندگی در آن دارند.

لعیا قلی پور، دانشجوی ترم چهارم دانشگاه تبریز می‌گوید که به نظر او امروزه جهانی شدن یک اصل غیرقابل اغماض در تمامی ابعاد حیات بشری است و حوزه معماری و شهرسازی نیز از این قاعده مستثنی نیست.

وی معتقد است که حساسیت به گسترش استفاده از طرح‌های شهرسازی و معماری غیربومی محلی از اعراب ندارد و وقتی ذایقه مردم به عنوان بهره‌برداران اصلی ساختمان‌ها ایجاب کند، نمی‌توان از علاقه آنها به ساختمان‌هایی با نمای رومی و … کاست.

نمای رومی واقع در خیابان رضانژاد

کریم حسین‌پور نیز که در دهه هشتم زندگی است و برای پیاده‌روی به بوستان خاقانی آمده است، به خبرنگار ما می‌گوید که با یادآوری خاطرات دورران کودکی و جوانی‌اش در دل کوچه‌های تنگ و باریک اما دارای هویت تبریز از یک سو و مشاهده ساختمان‌های بدقواره‌ای با نماهای غیرقابل فهم و درک برای او و همسالانش، دلش می‌گیرد.

حسین‌پور که به گفته خودش چندین نسل در تبریز سکونت داشته‌اند، به ضلع شمالی مسجد کبود اشاره می‌کند و می‌گوید: همین جا قدیمی‌ترین خیابان ایران به نام «کهنه خیاوان» (خیابان کهنه) قرار داشت که پیرامونش آکنده از ساختمان‌هایی با دیوارهای گلی در دل کوچه‌های تنگ و باریک بود که وقتی در حیاط هر کدام‌شان باز می‌شد، به مانند دری از بهشت بود با درختان و گل‌های رنگارنگ و خوشبو و ساختمان‌هایی که اندرونی و بیرونی داشتند و صاحبان‌شان با استفاده از معماری بومی و معماران چیره دست، نقشی از هزار رنگ را بر در و پیکر خانه‌هایشان زده بودند.

وی اضافه می‌کند: تا همین پنج دهه قبل کوچه‌ها و خیابان‌های تبریز قدیم پر از ساختمان‌هایی با معماری اصیل ایرانی و اسلامی بود که هر کدام به شکلی متفاوت نماکاری شده بودند و به رغم تعدد و تکثرشان، به ندرت می‌توانستید دو ساختمان کاملا شبیه به هم پیدا کنید.

این شهروند کهنسال تبریزی، توضیح می‌دهد: البته در ایام کودکی و جوانی ما معماران بنامی در تبریز بودند که این ساختمان‌های تاریخی باقیمانده امروز تبریز نیز یادگار آنها و اساتید چیره دست‌شان در روزگاران قبلی است؛ آنها برای طراحی و ساخت هر ساختمان، نظر مالک را جویا می‌شدند و سپس بنایی متناسب با ویژگی‌های اقلیمی و مبتنی بر میراث فرهنگی، اقتصادی و تاریخی مردمان شهر به ساخت آن اقدام می‌کردند.

ساخت و سازهای بدون ضابطه، به هویت و ماهیت هر شهری آسیب می‌زند به طوری که معماری ایرانی که هنر دیروز محسوب می‌شد، امروز مظلوم واقع شده و در غربت به سر می‌برد.

چشم‌ها را باید شست و برای بهتر زیستن نگاهی دوباره به هنر معماری داشت. به راستی معماری و شهرسازی امروز چگونه می‌تواند پاسخی به نیازهای انسان و سبک زندگی او باشد؟ چه کسی یا کسانی مسئول ساخت و ساز ساختمان‌های ناهمگون با فرهنگ ایرانی هستند؟