مسجد کبود بر خلاف بیشتر مساجد ایرانی به علت هوای سرد تبریز برونگرا ساخته شده است و میانسرا ندارد.
عصر تبریز: مسجد کبود یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی در شهر تبریز به علت کاش یکاری معرق، تلفیق آجر و کاشی و رنگ های بسیار متنوع کاشی ها به عنوان فیروزه جهان اسلام شناخته می شود.
این مسجد ۵۵۰ ساله با گنبد آجری منحصر بفرد و زیبایش به همراه سر در بسیار بلند با نیارش به خصوصی ساخته شده و تنها سازه است که از تبریز کهن بعد از چندین زلزله به وقوع پیوسته در درسده های گذشته سالم مانده است.
مسجد کبود با نامهای مختلف ازجمله گوی مسجد (به زبان ترکی آذربایجانی همان مسجد کبود)، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه معروف و مشهور است.
این مسجد طبق کتیبهٔ سر در آن در سال ۸۴۵ هجری شمسی و در زمان سلطان جهانشاه حکمران سلسله قراقویونلو و به دستور دختر او صالحه خانم بنا شده‌است.
ولیای چلپی، جهانگرد معروف استانبولی در سیاحتنامه خود می نویسد: «درگاه مسجد بلندتر از طاق کسری و این بنای عالی که با کاشی های چینی بسیار زیبا آراسته شده است، قبه های عالی دارد. در و دیوار این بنا هم با کاشی های الوان مزین است.
استاد معماری دانشگاه آزاد درباره ویژگیهای کم نظیر این مسجد معتقد است: مسجد کبود بر خلاف بیشتر مساجد ایرانی به علت هوای سرد تبریز برونگرا ساخته شده است و میانسرا ندارد.
داریوش ستارزاده افزود : در طراحی تزئینات داخلی مسجد، برای نخستین بار شرایط محیطی در نظر گرفته شده است.
وی تصریح کرد به طور مثال رنگ فیروزه ای به کار گرفته شده در این مسجد که رنگ سرد است با هوای سرد تبریز تلفیق می شود و این یکی از علل نام گذاری مسجد به نام فیروزه اسلام است.
به گفته وی، این بنا در گذر سالیان براثر عوامل مختلفی همچون زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری دچار تخریب شد و تمام سقف آن فرو ریخت.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد تبریز افزود: همچنین روند غیراصولی شهرسازی و پنهان ماندن نمای اصلی مسجد از دید عموم،بسته ماندن در مسجد تا سال های سال و مرمت ناقص مسجد، امیدها را برای پایان غربت تاریخی این فیروزه کم نظیر جهان اسلام تا حدودی از بین برد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با تاکید بر لزوم مرمت این مسجد تاریخی با دقت و مطالعه باستان شناسی گفت : مرمت تکمیلی ساختمان، محوطه و اجرای بخشی از نقش های داخلی مسجد کبود و عملیات رواق‌سازی انجام شده است.
حق پرست با اشاره به زمان بر بودن مرمت این بنا تاریخی افزود: تقریبا فرآیندی ۶۰ ساله برای مرمت و بازسازی مسجد کبود تبریز قابل تعریف است و تاکنون بالغ بر ۱۰ میلیارد تومان دراین زمینه هزینه شده است.
وی خاطر نشان کرد : روش کار در مرمت مسجد کبود به این صورت است که قسمتهای تخریب شده بعد از زیرسازی و سفید کاری، طرحها و کتیبه هایش بازیابی و سپس بر روی دیوار منتقل می شود و بعد از شیارزنی، دور خطوط رنگ آمیزی و در انتها با لایه پارالویید تثبیت می شود.
وی اظهار کرد: مرمت نقش و نگار از سال ۱۳۷۶ و کتیبه ها از آبان ماه ۱۳۷۷ آغاز شد که تا به حال نیز ادامه داشته و در شبستان اصلی چهارپایه کتیبه های هفت پایه تکمیل و دوباره نویسی شده است.
حق پرست افزود: طرح های گره بندی اضلاع هر پایه هم تقریبا ۶۰ درصد، چهار گوشه شبستان اصلی ۹۰ درصد و کتیبه های فوقانی لچک و ترنج نیز ۷۰ درصد مرمت شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی ادامه داد : بیش از پنج قرن است، مسجد کبود بدون داشتن گازکشی گرمای نمازگزاران را تامین می‌کرده است اما اکنون با اجرای عملیات گازکشی به مسجد کبود، لوله‌های گاز از پنجره‌های کنگره‌ای مسجد رد شده و بخش‌هایی از آن را تخریب کرده است
وی تصریح کرد: کارشناسان میراث فرهنگی خساراتی که تاکنون وارد شده را بررسی کرده اند و پیگیری قانونی در این زمینه انجام شده است
به گفته مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان برای ایجاد تعادل دمایی داخل مسجد کبود، روش دمش هوای گرم در نظر گرفته شده است تا ضمن گردش هوای گرم در همه قسمتهای مسجد از آسیب رسیدن به بنا جلوگیری شود
آقای حق پرست می افزاید: این روش در ۲ مسجد کبود ترکیه و ارمنستان اجرا و در تبریز هم برای اجرای آن بودجه ای درنظر گرفته شده است
وی اضافه می کند: برای تامین شبکه گرمایشی مسجد کبود از سازمان میراث فرهنگی کشور دستور پرداخت اعتبار صادر شده است و اکنون یک سوم آن محقق شده است
وی افزود: بیشتر بازدیدکنندگان مسجد کبود، گردشگران خارجی و ایرانی هستند و به عبارتی این بنای تاریخی مخاطبان خاص دارد و نمی توان آن را مکانی برای تعاملات اجتماعی عموم شهروندان محسوب کرد.
مسجد کبود که طبق کتیبه سردر آن در سال ۸۴۵ هجری شمسی بنا شد، جزو ۱۶۰ عنصر بازار تاریخی تبریز است که سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
گزارش: ناهید خدادادی
